مجید علم

فصل نامه كرمان

˜نامه‌هایی منتشر نشده از امام خمینی (ره) و سایر مراجع عظام خطاب به مرحوم آیة الله صالحی كرمانی / فرهنگستان (استاد محیط طباطبایی) تلاش برای یك تفاهم (آنه ماری شیمل / پروانه شفیع زاده كرمانی)/ از دانشگاه تا استانداری كرمان / زندگی، شعر و آثار دكتر شفیعی كدكنی (كامیار عابدی) / گزارشی از سرای سالمندان كرمان (بتول ایزدپناه) / ریشه‌یابی و اشتقاق واژه «كرمان» (دكتر برومند سعید) / دروازه‌های كرمان (محمود متدین) / دیدارهایی با «ناصر فرهنگ فر» و دكتر زیگلر آلمانی / و سفر ... برای فضولی‌های بی حدّ!

 

 

بناهای تاریخی كرمان و بررسی نقوش آنها

• بخش نخست

غنی‌ترین فرهنگ مادی هر سرزمین كه نشانه تمدن نیاكان آن جامعه و شناسنامه‌ای برای بیان وجود یك تاریخ است همانا آثار باستانی بجا مانده آن اقلیم از گذشته است.

در جای جای سرزمین پهناور ایران خاصه در اقلیم ایرانیان باستان «كرمان» آثار و نشان‌هایی از تاریخ كهن و دیرینه كشورمان را در خود جا داده است كه هر یك از آنها نشانگر گوشه‌هایی از تمدن و تاریخ پرافتخار ایران است. بدیهی است مراقبت و حفظ این آثار و ابنیه علاوه بر اینكه پاسداری از این همه قدمت و دیرینگی تاریخی سرزمینمان است؛ بل زمینه ساز رشد و توسعه صنعت توریسم نیز هست، زیرا مشتاقان و علاقمندان به دیدار از این قبیل آثار و ابنیه را از داخل یا خارج كشور به كرمان می‌آورد و این خود به رشد اقتصاد منطقه كمك می‌كند.[1]

گنبد سبز

گنبد سبز یادگاری از بناهای قرن هفتم هجری است كه به «قبه سبزظ شهرت دارد. این بنای تاریخی مدرسه و آرامگاه قراختائیان كرمان شامل می‌شده كه در حال حاضر تنها از آن سر در ورودی باقی مانده است.

گنبد سبز از ملحقات مدرسه و مدفن چند نفر از سلاطین قراختائیان كرمان بوده و احتمالاً بقایای دیوارهای مدرسه و آرامگاه در زیر ساختمانهای مسكونی مدفون است.»[2]

«گنبد» یا «قبه سبز» از جمله بناهای با شكوه كرمان است؛ بقیه آن به صورت چهارضلعی بوده و سقف ایوان آن بر اثر زلزله فرو ریخته و بعدها بازسایی شده است.

زیباترین اثر ایوان كاشی‌كاری معرق آن است كه در نوع خود بی‌نظیر است. علاوه ب دو ستون پیچكی شكل دو طرف ایوان چشم افساست.

با افسون باید گفت: «بیشتر كاشی‌های این بنا توسط توپ‌های آقا محمدخان و زلزله سال 1314 قمری از بین رفته است.»[3]

در تاریخ كرمان ـ عهد سلجوقیان ـ به این مدرسه اشاره شده و آن به ترتیب این است كه مدرسه بزرگی است كه تورانشاه سلجوقی آن را بنا كرده و قدمت آن به نهصد سال پیش می‌رسد. محل این مدرسه كه قسمتی از آن آرامگاه سلاطین قراختائی كرمان بوده و امروز از آن تنها محل آرامگاه و یك سنگ مرمر سنگین كم‌نطیر باقی مانده است.

ماركوپولو سیاح معروف ونیزی (1254 ـ 1323 . م) كه ازكرمان نیز گذشته است. از این بنای بزرگ نیز یاد می‌كند.

«لسترنج» می‌نویسد: «در كرمان ساختمان گنبدیست بزرگ معروف به «قبه سبز» كه تا همین اواخر بر بالای قبر تركان خاتون برقرار بوده است. در قبه سبز كه بر بالای قبر اوست كتیبه‌ای است مشتمل بر اساس معمارانی كه آن بنا را ساخته‌اند و تاریخ آن ششصد و چهل هجریست».

سایكس در سفرنامه خود (هشت سال در ایران) می‌نویسد: «این بنا (گنبد) تا سال 1896 میلادی (1314 هـ) بارز و مهمترین ابنیه كرمان بشمار می‌رفت. در آن تاریخ زلزله بنای آن را كه رو به خرابی نهاده بود، به كلی ویران ساخت.قبه سبز یا كنبد بنایی عجیب استوانه‌ای شكل بود و در خارج محوطه آن خاتم كاری و تذهیب قابل و دلفریبی چشمان بیننده، را خیره می‌ساخت. در گچ‌كاری‌های داخل محوطه نیز آثار طلاكاری و تذهیب ملاحظه می‌شد ....».

تاریخ بنای گنبد ششصد و چهل هجری كه هشت سال بعد از وفات «براق حاجب» موسس سلسله قراختائی است.

از آثار با ارزشی كه به صورت وقف در این مدرسه بوده، قرآن خطی سی‌پاره به خط بی‌بی تركان بر سر قبر مادرش تركان خاتون و وقف‌نامه آن بر پشت یكی از جزوات بوده كه هنوز این قرآن باقی است و در حال حاضر در آستانه شاه نعمت‌الله ولی موجود است.

از بقایای كتیبه‌ای كه برای سر در مدرسه تركان باقیمانده، نشانی از خط ثلث سفید آن است كه بر زمینه كاشی معرق لاجوردی نبشته شده و تنها كلمات « عبده عبدالر ...» به زحمت خوانده می‌شود. به همین مناسبت این مدرسه تا همین اواخر مدرسه «خواجه عبدالرشید» می‌خواندند. به عقیده راقم این سطور احتمالاً نام یاد شده، متعلق به خطاط است.

 

گنبد جبلیه

در شرق كرمان گنبدی سنگی را می‌توان دید كه به گنبد جبلیه یا گنبد گبری «گبر یعنی زردشتی» شهره است. تاریخ دقیق این گنبد روشن نیست ولی آنچه از سبك معماری آن استنباط می‌شود بنای یاد شده مربوطه به اواخر دوره ساسانی است كه در اوائل ورود اسلام تعمیر و مرمت شده است. و یا اینكه در اوائل اسلام با الهام از معماری ساسانی بنا شده است.[4]

پلان گنبد هشت ضلعی است و روی آن طاق نماهای متعددی به چشم می‌خورد. این بنا را می‌توان به سلجوقیان نسبت داد كه مدث زیادی در كرمان حكومت كرده‌اند؛ زیرا بناهای مانده از دوران سلجوقی هشت‌ضلعی است. همچنین مقبره «خواجه اتابك» كه بی گمان در دوران سلجوقیان بنا شده نیز هشت ضلعی است.

این گنبد 8 ضلعی به تمامی از سنگ است و عرض پی آن نیز در پایه به 3 متر می‌رسد. در 8 طرف آن 8 در به عرض 2 متر قرار گرفته كه چند سال پیش برای جلوگیری از خرابی آن درگاهها را با سنگ مسدود ساخته و فقط یكی از درگاه‌ها را باز گذاشته‌اند.

قسمت بالای گنبد از آجر ساخته شده و اثری از اینكه آیا رو بنای گنبد كاشی‌كاری شده بود یا نه، وجود ندارد. در داخل گنبد به ظاهر گچ‌بری و تزدیناتی وجود داشته كه ریزش قسمت بالای آن قسمت پایین را از بین برده است.

در كتاب «مزارات كرمان» ذیل مقابری كه در دامنه شیوشگان وجود دارد، فقط نامی از گنبد برده شده آن هم به صورت گنبد جبلی. «سرپرسی سایكس» در كتاب «تاریخ هشت سال در ایران» خود می‌نویسد: «هنگامی كه از قبرستان متروكی رد می‌شوید یك ساختمان هشت ضلعی سنگی خواهید دید كه گنبدی به شكل دو هلال روی آن قرار گرفته و قطر داخلی آن 28 فوت و هر طرفش نیز 18 فوت و نوك آن آجر و منتهی‌الیه آن بشكل دایره است. این نقطه را جبلیه می‌نامند و تنها ساختمان سنگی كرمان همین گنبد جبلیه است. بعضی از ایرانیان معتقدند كه این محل مقبره یكی از زدشتیان بوده و برخی نیز عقیده دارند كه مزار سید محمد تباشیری است. بهر حال از روی علایم و آثار معلوم می‌شود كه این بنا به اتمام نرسیده است.» در سالنامه آماری وزارت فرهنگ چاپ 1325 آمده است كه بنظر می‌رسد كه تاریخ بنای این گنبد را به عهد سلجوقی نسبت داده‌اند. در شرحی كه صاحب عقدالعلی می‌نویسد، دو معنی می‌توان استنباط كرد؛ یكی آنكه «محمدبن الیاس» در تعمیر این بنا نقش داشته و دیگر آنكه نام آن «گنبد گبر» یا «گبری» بوده است. «ویژگی‌های بنا ـ كه به گفته «سایكس» تنها ساختمان سنگی كرمان است‌ ـ بنای هشت ضلعی بزرگی است كه هم اكنون قریب به 20 متر ارتفاع داردو گنبدی به شكل دو هلال روی آن قرار گرفته است.

تمام ساختمان به استثنای گنبد بالایی آن، از سنگهای بزرگی بنا شده و گنبد را با آجرهای سفید پخته شده به ارتفاع 5 متر ضربی زده‌اند.

«كریستی ویلسن» در كتاب راهنمای صنایع ایران بنای یاد شده را چنین توصیف می‌كند: «جبال سنگ در كرمان بنای عجیب و بزرگی است؛ چنانكه از اسم آن بر می‌آید، اغلب به جای آجر از سنگ ساخته شده است و گنبد بزرگی كه روی عمارت كثیر الاضلاع هشت ضلعی ساخته شده، در این دوره بی‌نظیر است. گنبد آن یا دوپوش بوده و یا اینكه سازنده قصد داشته آنرا دوپوشه بكند. بهرحال از روی علائم و آثار معلوم می‌شود كه این بنا به پایان نرسیده است.[5]

 

قلعه دختر و قلعه اردشیر

در داخل شهر كرمان بر فراز تپه‌های مرتفع شرقی شهر بقایای دیدنی و حیرت‌انگیز دو قلعه بزرگ به چشم می‌خورد كه از قبل از اسلام به یادگار مانده است؛ این دو قلعه را خیابانی از هم جدا كرده است؛ یكی از این قلعه‌ها بر فراز تپه مرتفع جنوب شرقی قرار دارد. وضع طبیعی آن باعث شده كه آنرا «قلعه كوه» بنامند و همچنین به «قلعه اردشیر» نیز شهرت دارد. دیواره پای قلعه از خشت خام ضخیم ساخته شده است. این قلعه را «اردشیر ساسانی» بنا نهاده است.

«قلعه دیگر معروف به «قلعه دختر» یا «آتشكده آناهیت» «ناهید ـ آناهیتا» قلعه بزرگی است كه از پیش از سلام به یادگار مانده است و بانی این قلعه نیز مانند بسیاری از بناها در ایران معلوم نیست.

«قلعه دختر» به «قلعه كهنه» نیز معروف است. مصالح بكار رفته در این دو قلعه تنها خشت خام و گل رس است. قلعه دختر در شهر كرمان پیشینه‌ای كهن دارد و بقایای آن دورنمای گذشته دراز این شهر و نام آن یادآور پرستش آناهیتای باستانی، ایزد آبهاست. سخن «حمدالله مستوفی» جغرافی نویس سده هشتم هجری قمری، گواه گویای این ادعاست؛ آنجا كه می‌گوید: «در تاریخ كرمان آمده است كه گشتاسب، آنجا آتشخانه ساخته بود. پس اردشیر بابكان قلعه شهر ساخت و آن را «بردسیر» خواند.

 

ارگ بم

«ارگ بم» كرمان اگرچه به لحاظ تصویر و نقوش قدیمی است اما از جنبه شهر سازی و معماری بعنوان یكی از كامل‌ترین بناها و شهرهای كوچك كه قدمت آن به قبل از اسلام می‌رسد. حائز اهمت است.

در دامنه و بر بالای صخره‌ای بزرگ قلعه‌ای مستحكم را پی افكنده‌اند كه اهالی محل «ارگ» ش نامند، این بنای سترگ شهر قدیم بم است. سه سمت قلعه را باغ و خانه‌های مسكونی و زمینهای كشاورزی محصور نموده و ضلع شمالی در امتداد رودخانه پشت رود قرار گرفته است.

این شهر قدیمی از چهار قسمت و 38 برج دیده‌بانی تشكیل شده است؛ از سمت جنوب 4 حصار و از سمت شمال شرقی یك حصار حاكم نشین را محدود می كند. دور تا دور قلعه را خندقی عمیق از یورش‌ها مصون می‌داشته است.

مصالح اصلی بنا خشت خام – گل رس و كاه بوده و به ندرت در بنای آن سنگ و آجر و تنه درخت خرما بكار رفته است. واحدهای مختلف این شهر به ترتیب عبارتند از: ورودی و محله عامه نشین؛ دروازه دوم و اصطبل؛ دروازه سوم؛ سربازخانه و تشكیلات مربوط به آن؛ ساختمان مركزی یا حاكم‌نشین؛ محله عامه‌نشین؛ خانه‌هایی كنار كوه روی زمین مسطح بنا شده و از نظر شهرسازی و تشكیلات زندگی شهری مجموعه كاملی است كه تا حدودی نیازهای وابسته به اجتماع زمان خود را رفع می‌كرده است.

مكانهای شناخته شده آن راهروی اصلی (بازار) حسینیه؛مسجد؛ زورخانه؛ آثار حمام عمومی و سابات جهودها است.

 

شاهراه ارگ بم:

بعد از ورودی یك راه اصلی تا دروازه دوم كشیده شده است. قسمتی از این شاهراه، بازار شهر است و متأسفانه سقف بازار منهدم شده و تنها ستونها و قوسها باقی مانده است.

آثار مكانهای فروش نان، روغن‌گیری و قفسه‌های خشتی در بازار نشانی از رونق گذشته این ارگ است. به موازات شاهراه، دو راه دیگر به دروازه دوم می‌رسد.

حسینیه: حسینیه شامل یك محوطه بزرگ، ایوان دو طبقه قرینه هم و چند اتاق است. وجه تسمیه آن بر مبنای سه منبر خشتی و گفتار اهالی محل است.

زورخانه: به سبك سای ورزشگاههای سنتی از چهار ایوان، یك گنبد و گود تشكیل شده است.

مساجد: ارگ بم دو مسجد بنام مسجد جامع و حضرت محمد (ص) دارد.

سابات جهودها: كوچه‌ای سرپوشیده در ارگ بم به سابات جهودها شهرت دارد.

حمام عمومی:در محله عامه حمامی بوده است كه مردم بی‌خبر به منظور استفاده از آجرهای بكار رفته در بنای آن، حمام را منهدم كرده‌اند. دومین واحد ارگ بعد از دروازه دوم، اصطبل و یك حصار و اتاقهایی برای نگهبانان است.

دروازه سوم و سومین قسمت ارگ بم را مكانهای شناخته شده‌ای از قبیل سربازخانه، خانه رئیس قشون و آسیاب بادی در بر می‌گیرد. و چاهی عمیق در خانه دیده می‌شود كه اكنون فاقد آب است. از سرباز خانه یك راه به طرف منطقه مركزی قلعه كشیده شده است. این راه به حیاط حاكم نشین می‌پیوندد. حاكم نشین را «چهار فصل» و «خانه حاكم» تشكیل می‌دهد:

 

 

«چهارفصل» عمارتی است سه طبقه كه كلیه اوامر و احكام مربوط به شهر و توابع در این محل از طرف حاكم صادر می‌شده است. در كنار چهارفصل حمام اختصاصی و چاه آب به چشم می‌خورد مردم ساكن قلعه بم آب آشامیدنی خود را از چاه‌های خود كه در حیاط خانه‌هاشان حفر كرده بودند تأمین می‌كردند.

 

وجه تسمیه و سابقه تاریخی بم؛ بم را با فتح «ب» و تشدید«م» تلفظ می‌كنند و بنای آن را به «بهمن پسر اسفندیار» نسبت می‌دهند.

تا كنون تاریخ مدونی در این باره نوشته یا شناخته نشده است. پژوهش در امر نحوه زندگی و تاریخ ارگ احتیاج به یكسری كاوشهای منظم باستانشناسی دارد. اما آنچه كه مسلم است، سابقه تاریخ ارگ به قبل از اسلام می‌رسد و در طول باستان شناسی دارد. اما آنچه كه مسلم است، سابقه تاریخ ارگ به قبل از اسلام می‌رسد و در طول تاریخ بارها مورد حمله قرار گرفته و بازسازی شده است. (برای توضیح بیشتر در این باره می‌توانیم به كتاب بناهای تاریخ كرمان كه توسط دفتر فنی سازمان حفاظت آثار باستانی كرمان منتشر شده مراجعه كنید).

 

خواجه اتابك

از مهمترین بناهای با ارزش شهر كرمان مقبره «خواجه اتابك» است. این مقبره از بناهای قرن ششم هجری و از آثار ارزنده دوره سلجوقیان است. از مهمترین ویژگی این بنا این است كه از داخل، چهارضلعی و از خارج به صورت هشت ضلعی ساخته شده است. نمای داخلی و بیرونی بوسیله گچ‌بری و آجركاری منظم تزئین شده است. «حجاری و گچ‌بری در دوره سلجوقی نقش مهمی در تزئین داخلی و خارجی بازی كرده و با اینكه اسلوب‌های مختلف و ترسیم موضوعهای انسانی توسط هنرمندان كه برای شاهزادگان سلجوقی در ایالات مختلف كا ر می‌كردند. بوجود آمد. صفات مشتركی در آنها دیده می‌شود. عناصر عمده طرحهای تزئینی عبارت بود از اشكال توریقی كه از تزئینات اصلی اسلامی است كه با كتیبه‌های بزرگ به خط كوفی و نستعلیق تزئین یافته است.

این اشكال ممكن است كه از ایالات خاوری سرچشمه گرفته باشد و تحت تأثیر تزئینات آجری آثار غزنوی مانند برج سلطان محمود در غزنه واقع شده باشد،»[6] بسیاری از آثار گچ‌بری این بنا از بین رفته است. ویژگی مهم این بنا خطوط كوفی و ثلث با گچ و آجر در داخل بناست كه از نقوش هندسی و اسلیمی به شیوه ستون بندی و سنگ تراشی خطوط سنگ محراب یا سنگ قبر آن بهره گرفته است.

در داخل بنا و در بین نقوش گچبری شده قطعات كوچك كاشی برنگ لاجوردی بكار رفته است كه متأسفانه غیر از چند تكه كوچك اثری از این كاشیكاری باقی نمانده است. زوایای مربع داخل گنبد چنان نزدیك به دیوار ساخته شده است كه تقریباً به سطح خارجی آن كه به شكل كثیر الاضلاع هشت ضلعی است، منتهی شود.

معمولاً معماری ایران در هر دوره دارای خصوصیت ها و ویژگی‌های خاص خود است. از ویژگی‌های معماری دوران سلجوقی همین است كه داخل بنا با خارج از بنا از نظر تعداد اضلاع متفاوت است. و معمولاً در این دوره بیشتر بناها هشت ضلعی بوده‌اند.

از جمله ویژگیهای مقبره خواجه اتابك وجود یك سنگ قبر یا محراب است بنام «سنگ بزقوش» كه از بی‌نظیرترین سنگهاست. این سنگ از جنس مرمر سفید و كنده‌كاریهای برجسته است كه با آیات قرآن با خط كوفی و ثلث همراه با نقوش ریز اسلیمی و تزهیب مزین شده است. متأسفانه قسمتی از این سنگ توسط سوداگرانی به اصطلاح گنج‌یاب خراب شده است؛ با این حال این سنگ هنوز هم زیبا ترین سنگ حجاری شده در دوران خود بحساب می‌آید. در مورد سنگ قبر یا محراب در كنار «راهنمای صنایع اسلامی ایرانظ به نقل از «صاحب مزارات كرمان» ـ مسنف نیمه اول قرن دهم هجری ـ آمده است: «گنبد مدفن ایشان با آنكه چهار صد سال است كه نهاده‌اند، چنان می‌نماید كه اندك وقتی باشد كه احداث شده و چنین می‌گوید كه در حوالی مزار خانقاه بوده است»[7]

 

بنای خارجی گنبد از آجری كه یك دست هست با نقوش هشت و شش پر شمسه كه مقدار كمی از آن فقط دیده می‌شود از نمای بالای در ورودی می‌توان حدس زد كه بالای در ورودی مقرنس‌هایی وجود داشته كه همگی از بین رفته است.

 

مسجد پامنار

«مسجد پامنار از مساجد قدیمی كرمان بشمارمی‌رود كه تاریخ بنای آن به قرن هشتم هجری (دوران حكومت آل مظفر) می‌رسد»[8] : قدیمی‌ترین و با ارزش ترین قسمت بنا سردر ورودی و مناره مسجد است كه تاریخ آن به سال 793 هجری قمری می‌رسد. كاشی كاری معرق و مقرنس‌كاری زیبای این مسجد ارزشمند است. خطوط محكم و زیبای ثلث نقوش هندسی و اسلیمی آن از شاهكارهای قرن هشتم است.

 

مسجد حاج‌آقا علی

«مسجد حاج آقا علی در نزدیكی مدرسه ابراهیم خان و در اواخر قرن سیزدهم هجری ساخته شده است»[9].

البته در كنار مسجد آب‌انبار ـ كاروانسرا و بازاری نیز بنا شده است. مسجد (حاج‌آقاعلی) با الهام از مسجد وكیل شیراز بنا شده و دارای چهل ستون سنگی یكپارچه است. تنها محراب و قسمت كمی از ساختمان این مسجد كاشی‌كاری است و بقیه از آجر است. كاشیهای این بنا از كاشیهای قرن خود تبعیت می‌كند و از نقوش ایرانی و اسلامی فاصله زیادی دارد و محدود به نقوش گل و گلدان یا به اصطلاح گل فرنگی است. همچنین كاشیهای آن هفت رنگ است، مگر یك مورد آنكه الهام گرفته از نقوش فرش است.

اهمیت مسجد «حاج‌آقاعلی» تنها چهل ستون بودن است كه ملهم از معماری صفوی است. روبروی مسجد آب‌انبار (حاج‌آقا علی) قرار دارد كه مقرنس‌كاری و كاشی‌كاری معلقی و كتیبه‌های كاشی همراه با خطوط زیبا و مستحكم نستعلیق همراه با گل و بوته در آن دیده می‌شود.

 

مشتاقیه

«مشتاقیه» یا «سه گنبد» بنای دیدنی دیگری است كه به دوره قاجا مربوط می‌شود. «سه گنبد» بر روی سه مقبره بنا شده است؛ مشتاق علی شاه، شیخ اسماعیل و كوثر علی شاه.

«مشتاق‌علی شاه از متصوفین قرن سیزدهم هجری بود كه در اواخر زمستان سال (1306 هـ . ق) به جرم خواندن قرآن همراه با نوای سه تار توسط گروهی متعصب نادان كشته شد. «مشتاق‌علی شاه» از نوازندگان مشهور سه‌تار بود كه سیمی به سیمهای سه‌تار اضافه كرد و امروز سه‌تار چهار سیم دارد كه سیم چهارم به نام مشتاق خوانده می‌شود.

گنبد مشتاق در 1206 هـ.ق بنا شده و از جمله‌ آثار هنری مقبره بالا كاشیكاری و تزئینات داخل بناست. دو گنبد از سه گنبد بالا با كاشی پوشانده شده است و سومین گنبد آجری است. نقاشی‌های داخل گنبد به گونه‌ای ظریف و زیبا بر گنبد داخلی و اصلی و قسمتی از دیوارها نقش بسته است. كه ظرافت این نقاشی‌ها بر روی گچ هر بیننده‌ای را به تحسین وا می‌دارد.

 

مسجد ملك

از بزرگترین مساجد كرمان است كه به دستور ملك توران، شاه سلجوقی پسر ملك قاورد در قرن پنجم هجری بنا شد. (ملك قاورد عموی ملكشاه سلجوقی بود). این مسجد دارای شبستان‌های متعدد و صحن بزرگی است. مسجد ملك از نوع مساجد چهار ایوانی است. این بنا  به مرور زمان تعمیر شده، خاصه صفحه اصلی در زمان وكیل‌الملك (1285 هـ.ق) و ایوان شرقی در قرن اخیر توسط مرحوم دیلمقانی بازسازی شده است.»[10] از قسمت‌های باقی مانده از دوران سلجوقی، برج آجری ضلع شمال شرقی و سه محراب گچبری شده است. این محراب در حال حاضر از اثر تغییرات در پشت بام شبستان معروف به امام حسن (ع) قرار گرفته است. برج آجری بالا نیز فرو ریخته و فقط قسمت كمی از آن باقی مانده است.

در مسجد ملك كرمان در بنای اولیه خبری از كاشی نیست مگر در دوران حاضر كه تمامی صحن را كاشی كرده‌اند.

در این مسجد گچبری‌های عالی از دوران سلجوقی به جا مانده است كه بیشتر آیات قرآن در آن بكار گرفته شده آنهم با 2 نوع خط كوفی بنایی و خط كوفی تزئینی همراه با گل و بوته‌ها و شاخه‌های اسلیمی كه در بین خطوط آمده است.

گچبری‌های مسجد ملك كه سه محراب كوچك است، پر كار و از نوع ظریف و در حد خودبی‌نظیر است.

بین كتیبه‌ها كه با خط كوفی نوشته شده‌اند. دو حاشیه با گل‌های اسلیمی نیز قرار گرفته‌اند. دو ستون در دو طرف محراب نیز قرار دارد كه روی آن نیز با همین نقوش آراسته شده است. داخل محراب در قسمت پائین نقوش هندسی گچبری شده است. و در بالای همین نقش یك كتیبه با خط سوفی و در بالای كتیبه یك حاشیه به نسبت بزرگ و سپس گچبری گل‌های اسلیمی درشتی قرار گرفته‌اند. ازویژگی‌های و تمایزات اسلیمی‌های این بنا این است كه نقوش گل و برگ و شاخه‌های اسلیمی بسیار توپر طراحی شده و بر دیوار نقش بسته‌اند، در حالی كه در دوران صفوی همین نقش خیلی ریز و كشیده سربرگ‌ها بیشتر متمایل به چپ و راست است، فرم‌های پیچكها نیز خاص همین دوران است. در بین حاشیه و كتیبه‌ها یك ردیف آجر به كار گرفته شده است.

در دو طرف ایوان بزرگ مسجد ملك خطوط كوفی بنایی با آجر و حاشیه‌ای از نقوش كه آنها نیز با استفاده از آجرهای كنار هم تشكیل شده‌اند به چشم می‌خورد. این نقوش در حال حاضر در دست تعمیرات و سال‌های متمادی در زیر پوششی كه به جهت مقاومت بنا روی آن قرار گرفته بود. قرار داشته‌اند. سقف ایوان غربی كه محراب نیز در آن قرار دارد، با آجر پوشانده شده است و كلمات «الله» و «علی» در آن به چشم می‌خورد كه از الحاقات جدید مسجد است و با خط كوفی بنایی در بین آجركاری به رنگهای فیروزه‌ای و سرمه‌ای خود را نشان می‌دهند.

پی نوشت: