مقدمه                                                                                                                                   بازگشت به فهرست كتاب

منابع و شیوه تحقیق

مشکلات تحقیقات تاریخی (بازشناسی)

بدیهی است هدف ما بازشناسی موقعیت تاریخی شهر بم و بخصوص هسته اصلی آن- ارگ در طول تاریخ پرنشیب و فراز آن میباشد در ارتباط مستقیم با کتب و منابع تاریخی است، و چون آگاهی کامل داریم که پیوسته مورخین ایرانی دست خوش وقایع زمان خود بوده و کمتر به واقعیات زمان و زندگی مردم عامی‌پرداخته اند، بررسی کتب تاریخی استناد به آنها بدون تحلیل و بررسی دقیق که خود علم و فنی خاص بشمار می‌آید، کاری عبث می‌نماید.

متاسفانه با وجود تحقیقات وسیع دانشمندان ایرانی و بخصوص خارجی، نکات بسیاری از تاریخ ایران تاریک و مبهم مانده، و در بسیاری از موارد سعی لازم جهت تصحیح و تنقید این کتب که خالی از اشتباه نیز نیستند، بمنظور بدست دادن تاریخی کامل و صحیح، بعمل نیامده است مساله ی دیگری که در مورد اینگونه تحقیقات، حایز اهمیت می‌باشد، فلسفه ای است که محقق بر اساس آن و با بررسی و قایع و کتب تاریخی، نظرات خود را در مورد اتفاقات و توجیح آنها، بر آن استوار می‌سازد، چه در بسیاری از موارد نظرات محققین با یکدیگر نه تنها مغایر است بلکه ضد و نقیض نیز می‌باشند.

مسلما بررسی یک انسان با وجود بهره مندی از تجربه چندین ساله و علم و فن خاص خود، چون عاملی پویا و در حال تغییر بشمار میآید میتواند نسبت به عصری که در آن نمی‌زیسته و تنها مصالح او برای بازسازی آن در ذهنش معطوف به کتبی چند می‌باشد- نظری قطعی و غایی محسوب گردد. درک علل و توجیح وقایع دوره ای غیر از عصر مورخ نه از جهت پیچیدگی بلکه از لحاظ منطق خاص زمان برای محقق مشکل خواهد بود، چنانکه جواهر لعل نهرو نیز به این مشکل اساسی بدین صورت اشاره می‌کند: "... البته برای ما بسیار دشوار است که بتوانیم یک تصور واقعی و حقیقی درباره چیزی یا مردمی‌که هرگز ندیده ایم داشته باشیم. ما چنان با طرز موجود زندگی خودمان و با شرایط کنونی آن عادت کرده ایم که بزحمت میتوانیم یک دنیای بکلی مختلف را تصور کنیم ... تنها کاری که میتوانیم بکنیم اینست که با استفاده از کمک کتابها و ساختمان و سایر چیزهایی که از آنها باقی مانده است حدس بزنیم که مردم آن زمان چگونه بوده اند و چگونه زندگی میکرده اند."

(نگاهی به تاریخ جهان 49)

 

علی رغم مشکلات موجود که از هر طرف امر تحقیقات تاریخی را در ایران دشوار میسازد، نمیتوان و نباید از انجام اینگونه بررسیها مایوس بود و شاید لازم باشد با پذیرش نواقص و اشكالات چنین تحقیقاتی‏, سعی بیشتری برای شناسایی روشهای علمی و دقیق در جهت روشن ساختن تاریخ ایران مبذول داشت‏, زیرا امروزه بهتر از هر زمان دیگر این مطلب را درك كرده‌ایم كه هیچ چیز, غایت و نهایت شمرده نمی‌شود, ولو آنكه تحقیقات مدلل تاریخی باشد, چه هر روزه در گوشه‌ای از جهان مداركی بدست می‌آید كه قادر است تجربیات و تالیفات دانشمندان بسیاری را بكلی مردود سازد.

در خاتمه لازم میدانیم كه از راهنمائی‌ها و محبت بسیار استادان ارجمند, آقای سید محمد تقی مصطفوی, آقای دكتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی و همچنین جناب آقای مهندس محمد كریم پیرنیا تشكر نموده و سلامت ایشان را آرزو كنیم.

از جمله دوستان عزیزی كه با علاقه بسیار در امر انجام این تحقیق یار و مددكار ما بوده‌اند, آقایان مهندس محمود توسلی, تورج بدخشان و آقای اسداله خارقانی می‌باشند كه خوشبختیم همواره با آرزوی موفقیت برای ایشان, كتاب حاضر را بعنوان قدردانی از زحمات استادان و دوستان محترم به حضورشان تقدیم نمائیم.

 

منابع و شیوه ما در انجام این تحقیق

منابعی كه در انجام این تحقیق مورد بهره‌برداری قرارگرفته‌اند, به ترتیب به چهار بخش ذیل تقسیم می‌شوند:

1.       كتب تاریخی

2.       كتب جغرافیای تاریخی و سفرنامه‌ها

3.       تاریخ شهرسازی و شهرنشینی

4.       ساختمانها و ابنیه‌ای كه تا شرایط حاظر برجای مانده‌اند.

 

كتب تاریخی – تاریخ بر طبق تعریف پرفسور گات شاك رئیس قسمت تاریخ دانشگاه شیكاگو دارای سه جنبه یا سه مفهوم مختلف است. (نقل از مقاله آقای اسعد نظامی طالشی در مجله شماره 6 شهریور 1341 راهنمای كتاب تحت عنوان:”تاریخ اجتماعی چیست؟“)

1-    “ تاریخ واقعی history – as – actuality : یعنی واقعیات و پدیده‌های مختلفی كه روزی اجتماع ما را تشكیل داده و اینك دردل گذشته نهفته است.

2-       “ تاریخ مضبوط recorded history : یعنی قسمتی از ”تاریخ واقعی“ كه روی آثار و اسناد و ماخذ ضبط افتاد. و قابل كشف و تحلیل علمی است.

3-       ”تاریخ یا تاریخ مكتوب“ written history : یعنی تصویری كه مورخ از طریق تحلیل و بررسی ”تاریخ مضبوط” از ”تاریخ واقعی“ می‌كند.

 

پرفسور گات شاك در ادامه مطالب فوق فن هیستوریوگرافی Historiography را بدینگونه تشریح می‌كند: ” غرش از هیستوریوگرافی در عالی‌ترین مرحله آن – مرحله‌ای كه فوق‌العاده صعب الوصول و یا اساسا محال است- این است كه تمامی گذشته را از روی آثار و اسناد ناقصی كه در دست داریم طوری تصویر و دوباره خلق كنیم كه “تاریخ مكتوب” ما آئینه تمام نمای موبموی واقعیات گذشته یعنی “تاریخ واقعی” باشد.

با توجه به مطالب فوق و آنچه كه در بخش “مشكلات تحقیقات تاریخی“ متذكر شدیم – به موانع بسیاری در راه نیل به مقصود اصلی كه بازشناسی یا بقول آقای گات فن هیستوریوگرافی شهر و ارگ بم می‌باشد, برمی‌خوریم. از جمله بزرگترین این موانع نقص تواریخ مكتوب كشور ماست. درك نقایص تواریخ مكتوب ایران مختص بما یا امروز نیست چنانكه آقای جمالزاده نیز در بخش مكملی كه بر كتاب “داستان بشر” افزوده‌اند, این مشكلات و نقایص را بدین گونه تشریح و توجیح مینمایند: “تاریخ نویسی هر چند در مملكت ما سابقه ممتدی دارد و تاریخ‌نویسان نامی بزرگ داریم كه حتی در نزد بیگانگان نیز محترم و معززند ولی از همان روزیكه اولین سطرهای تاریخ ما بامر شهریاران بزرگوار هخامنشی در سینه كوههها نوشته شده تا دوره‌ای كه بعضی از پادشاهان بزرگ ایران داشتن یك نفر مورخ رسمی را نیز مانند حاجب و میرآخور و خزینه‌دار و شاعر از جمله لوازم دربار و مایه شكوه و عظمت خود دانستند, عموما فن تاریخ‌نگاری در ممكت ما ثبت وقایع و اعمال و افعال شخص پادشاه بود چنانكه حتی اسم كتابها را هم “خدای نامه“ و “شاهنامه“ می‌گذاشتند. از جمله رموز این فن گاهی هم این بود كه بوسیله لفاظی و تركیب كلمات و جكل مطنطن (در صورتیكه بكلی مسكوت گذاشتن مطلبی خوش‌آیند نباشد) وقایع ناپسند و مسائل و مطالبی را كه ذكرش در صرفه و صلاح نبود بصورت دلپذیری درآورند یعنی به شكست و مغلوبیت جامه فتح و پیروزی بپوشانند....

همین نواقص و معایبی كه در فن تاریخ‌نویسی گریبانگر ما بوده است باعث گردیده كه ما وقتی كتاب‌های تاریخی قدیمی خودمان را میخوانیم عموما (عموما میگوئیم چون ممكن است اشتباهاتی هم وجود داشته باشد كه برمن معلوم نگردیده است) سرتاپا در باب مطالب و اموری است كه مستقیما مربوط باشخاص میباشد, اغلب تاریخهای ما عبارتست از شرح توطئه‌های درباری كه برای رسیدن بتخت و تاج ضرورت داشته است ... بندرت از مردم و ملت و كسبه و اهل بازار و كشاورزان وسایر طبقات غیرسپاهی سخنی بمیان میآید. در عهد صفویه چند نفر تاجر و سیاح فرنگی بایران آمدند و كتابهایی از آنها باقی مانده است كه اگر آنها هم نبود شاید حتی از اوضاع و احوال مردم آن عصر نیز كه با ما دو سه قرنی بیشتر فاصله ندارد بی‌خبر می‌ماندیم.“ (داستان بشر) 451-450

 

كتب جغرافیای تاریخی و سفرنامه‌ها

چنانكه در بخش قبلی ذكر گردید اگر سیاحان خارجی هم بدین مرز و بوم پای نمی‌نهادند, اكنون از داشتن منابع پرارزش تاریخی محروم می‌بودیم. اگر چه این منابع نیز در حد خود شامل اشتباهات و محدودیتهایی می‌باشند. ولی نمی‌توان منكر ارزش تاریخی آنها گردید.

روش تحقیق در مورد كتب جغرافیای تاریخی كه تعداد آنها خوشبختانه كم نیست. (ولی اكثراً به درج مطالبی از یكدیگر اكتفا كرده‌اند) از دو راه امكان‌پذیر می‌باشد: (بنا به گفته آقای دكتر جعفر شعار در مقدمه ترجمه كتاب صوره‌الارض) نخست از راه مطالعه و تامل در كتب جغرافیای قدیم و دیگر از طریق كاوشهای باستانشناسی, و معلوم است كه هر كتاب جغرافیایی كه در عصری نوشته شده مبین اوضاع جغرافیایی همان دوره است,‌ و از مقایسه كتابهای مختلفی كه در طول زمان درباره جغرافیای یك ناحیه نگارش یافته, جغرافیای تاریخی همان ناحیه را تنظیم می‌كنیم.“

 

تاریخ شهرسازی و شهرنشینی – چنانكه می‌دانیم, با وجود مشكلاتی كه ذكر آنها رفت و كمبود چنانکه می‌دانیم، با وجود مشکلاتی که ذکر آنها رفت و کمبود منابع تاریخی در مورد زندگی مردم و موقعیت شهرها، تنظیم چنین تاریخی مشکل و در بعضی موارد غیرممکن می‌نماید. متاسفانه تحقیقات باستانشناسی آنچنان توسعه نیافته‌اند که بتوان لااقل با داشتن مدارک و اسناد مکشوفت اقدام به تدوین چنین تاریخی نمود و از طرفی محققین صاحب صلاحیت نیز، کتبی را که به زبانهای خارجی در این زمینه منتشر گردیده کمتر مورد عنایت قراد داده و بسیاری از آنها به زبان فارسی ترجمه نشده‌اند. لذا آنچه که در این بررسی تحت عنوان تاریخچه شهرسازی و شهرنشینی ارایه می‌گردد، تاریخی بسیار مختصر و پر از نواقص بی‌شمار خواهد بود، که خوانده تنها با داشتن اطلاعات قبلی ولو مختصر در این زمینه می‌تواند استفاده صحیح‌تری از این بخش خاص بنماید.

ساختمانها و ابنیه موجود _ متاسفانه در ارگ بم مطالعات باستانشناسی انجام نگرفته و بدیهی است که د رچنین شرایطی اطلاعات ما از ابنیه موجود متکی به بررسی و تحقیقات سطحی در محل خواهد بود لذا سعی ما بر این قرارگرفته که با وجود کمبود منابع اطلاعاتی، در بخشهایی از ارگ که نسبتاً سالم مانده و در شمار نقاط و اماکن مهم بشمار آمده‌اند نقشه تهیه نموده و اطاعاتی ولو ناقص در مورد این اماکن جمع آوری کنیم. خوشبختانه موقعیت و تاریخ بنای اماکنی که در شهر بم یا مردم نشین و حاکم نشین ارگ واقع‌اند و زمان چندانی از احداث آنها نمی‌گذرد با کمک منابع موجود امکان پذیر گشته است، اما در مورد بناهایی که تنها راه شناخت سابقه تاریخی آنها بررسی باستانشناسی محلی است، از نمونه‌های مشابه سود جسته‌ایم و با در نظر گرفتن چنین بناهایی، برداشت حاصل را فقط یک رشته فرضیات که تنها راه آزمایش صحت آنها کاوش محلی است ارائه داده‌ایم تا شاید بدین وسیله در شرایط حاضر قادر باشیم بمیزان کمی موجبات روشن شدن نکات تاریک ساختمان این بنای تاریخی را فراهم نمائیم.

در خاتمه تشریح منابع مورد استفاده لازم می‌دانیم که گفته ژان فوراسیته را در مورد ارزش علمی بررسیهای تاریخی متذکر شویم: " این اسناد و مدارک پس از عبور از حوادث تاریخ بدست مورخ می‌رسد و این حوادث چنان ویران كننده است كه می‌توان تاریخ را علم به آثار و بقایا خواند. و بر اساس این علم بآثار كه خود مورخ یا همكاران او بوجود آورده‌اند، وی دور از استدلال تجربی، حادثه‌ای را كه می‌خواهد وصف كند. دوباره می‌سازد. و فرق این دوباره سازی با فرضیه علمی در اتفاقات احتمالی كه حقیقی جلوه می‌كند. وارسی این عمل دوباره سازی هم عموما از طریق تجربی میسر نیست بقسمی كه كار تاریخی رویهم رفته بصورت فعالیت فكری خاص جلوه می‌كند.... "

(وضع و شرایط روح علمی)

 

توجیح روش ارایه مطالب

روشی كه براساس آن مطالب بررسی شده مربوط به منابع چهارگانه فوق ارایه گردیده است، شیوه دوره‌بندی تاریخی است و چنانكه براثر تجربه و تعقل بیشتر در تحلیل وقایع تاریخی ثابت شده و اینگونه تقسیم‌بندی صرفا قادر به روشن ساختن اوضاع و احوال هر یك از مقاطع مختلف زمانی نبوده، و اصولا چنین تقسیم‌بندیی نمی‌تواند با واقعیات تاریخی سازگاری كاملی بمعنای علمی داشته باشد، و شاید بتوان این شیوه بررسی تاریخی را كه براساس بقدرت رسیدن طایفه‌ای و از میان رفتن عشیره‌ای دیگر است، ناشی از جهل و یا سهل‌انگاری ما برای نیل به واقعیات تاریخی دانست. تقسیم یك بعد زمانی طولانی به ابعاد كوچكتر براساس وقایع مهم كه شاید خود آنها دقیقا روشن نشده، می‌تواند سلسله مراتبی را ارایه دهد كه برای سهل داشتن درك اتفاقات بكار گرفته شود، ولی باید درنظر داشت كه هر یك از ابعاد مزبور در یك تجدید نظر سطحی هم می‌توانند به ابعاد كوچكتر و كوچكتری تفكیك گردند و شاید از این راه بتوان روش مزبور را نه فقط بصورت چشم بسته، بلكه با توجه به موضوع خاص مورد مطالعه عملی ساخت. لذا در هر شرایط این مطلب حایز اهمیت خواهد بود كه در بسیاری موارد روش دوره‌بندی مانع اصلی در راه پیشرفت و تجدیدنظر در واقعیات تاریخی بوده است. بنابراین برای پیش برد اطلاعات و ادراكاتمان پیوسته می‌باید در صدد ارایه تقسیم‌بندی جدیدتری كه موجب بروز افكار نوینی در فلسفه و روح تاریخ خواهد بود. باشیم.

با مقدمه فوق لازم می‌دانیم كه علت تقسیم‌بندی ارایه شده را كه در هر یك از آنها چهار منبع اصلی آن دوره درج گردیده است توضیح دهیم. علت آنكه این شیوه را با علم بوجود نواقص بسیار پذیرفته‌ایم یكی بر اثر كمبود منابع و وقت لازم برای تحقیق بیشتر و دیگری موضوع خاص مورد بررسی بوده كه در چند دوره تاریخی نسبتا مشخص نقش بخصوصی داشته و با تحولاتی كه در مقطع طمانی بین هر یك از این تقسیم‌بندی‌های سه‌گانه رخ داده می‌توان در حقیقت تغییری اساسی و بنیادی در شیوه زندگی شهر مزبور را مشهود ساخت.

لذا خود را محق می‌دانیم كه در قالب چنین طبقه‌بندی با در نظر داشتن شرایط منابع موجود، بررسیهایمان را در هر یك از منابع اصلی ارایه داده تا خواننده را در كل برای درك سیر تحولات زندگی در این سكونتگاه تاریخی یار و مددكار باشیم.

موقعیت جغرافیایی شهر و ارگ بم ـ شهر بم كه در استان كرمان بفاصله دویست و چند كیلومتری مركز استان در بخش جنوبی دشت واقع گردیده در زمره شهرها و مناطق بزرگ كشاورزی كرمان بشمار می‌آید "این منطقه چون در چاله‌ی رشته كوههای (جبال بارز) قرار گرفته بنابراین طبیعی است كه این گونه آبها (آبهای زیرزمینی) پس از فرو رفتن در زمین در این گودال و فاصله كمی از سطح زمین یافت شود. (در فاصله 5 متری از سطح زمین به سفره آب می‌رسد) بهمین دلیل آینده خوبی از نقطه نظر كشاورزی برای بم و فراهم است. "

(نقل از نشریات طرح پژوهش دشت لوت)

 

ارگ بم در بخش شمال شرقی شهر فعلی بم واقع است و فاصله چندانی از مركز شهر ندارد در جانب شمالی ارگ مسیل رودخانه‌ای مشاهده می‌گردد كه بستر قدیمی آن در ناحیه جنوبی ارگ بفاصله چند كیلومتری واقع بوده.

"مساحت كلیه ارگ قریب به 6 هكتار می‌باشد و این از عجیبترین قلاع قدیمی ایران است كه خود باندازه یك شهر كوچك است. شكلا صورت مربع مستطیل دارد و طول آن قریب 300 و عرض آن 200 متر می‌باشد و مشتمل برد و قسمت علیائی و سفلائی است قسمت علیا كه در مرآت‌البلدان بقسمت اول نامبرده شده در دامنه كوه بوده و از آثار و علائم معلوم است كه حكومت‌نشین و مركز فرماندهی و نظامی شهر بوده و قسمت پایین مسكن رعایا و زارعین محسوب می‌شده است. از تنها دروازه ارگ كه وارد شویم بازاری وجود دارد كه نزدیك به 60 متر طول انست و آثار دكاكین آن هنوز موجود است در مدخل دروازه دوم شهر محوطه‌ایست كه اصطبل ارگ بوده و نزدیك دویست اسب در آن جا می‌گرفته است و هنوز آخورها و حوض آب آن وجود دارد. (در جانب جنوب شرقی محوطه اصطبل چاه آب سوم مشاهده می‌گردد.)

از دروازه سوم بعیدانی وارد می‌شویم كه معروف بتوپخانه است و اطراف آن عمارت دو طبقه نسبتا كوتاهی ساخته شده و ظاهراً تا چندی قبل بعضی گلوله‌های زمان اخیر در آنجا دیده شده است و یكی از چاههای قلعه نیز در همین محل است.

در قسمت چهارم عمارت نسبتاً آبرومندی ساخته شده ولی در زیر آن زندان مخوفی است كه زیرزمین تمام طبقه چهارم محسوب می‌شود ... قسمت پنجم كه مرتفعترین قسمت‌هاست حاكم‌نشین و دارالحكومه بوده است. تمام ساختمان قلعه از خشت خام ساخته شده و پایداری آن در برابر حوادث از عجایب است. در عمارت فوقانی قسمتهایی بدین شرح بچشم می‌خورد. قسمت شاه‌نشین یا دارالحكومه كه در افواه معروف به چهارفصل است و بعلت داشتن چهار دهنه بدین نام موسوم شده، هر دهانه آن بعرض 4 و بطول 6 متر است و در چهارگوشه آن چهار اطاق وجود دارد.

در پشت چهارفصل، حمامی است كه فعلا خراب شده، چاه عمیق دیگری نیز در همین محل موجود است.

 

1-       موقعیت جغرافیایی شهر بم

1- عکس هوایی از ارگ

محل دیده‌بان قلعه از سه طبقه تشکیل شده، و کسیکه در طبقه  فوقانی بایستد تمام شهرستان بم و اطراف و دهات را تا شعاع قابل توجهی خواهد دید ... در قسمت سفلی عمارت مسجدی وجود دارد که اخیرا تعمیر شده و ایام عاشورا و رمضان گاهی عده ای در آنجا حاضر میشوند.

از پشت عمارت چهار فصل راهی بطرف دروازه معروف به "کت گرم" یا کد کرم وجود دارد که رو بشمال باز میشده و امروزه بسته است."

(مقاله ارگ بم – نشریه فرهنگ کرمان)