بازگشت به فهرست كتاب

فصل پنجم

ساختمانها و عناصر شهری

استحكامت شهر بم:

نظر به موقعیت این بنای تاریخی و وقایع متعدد كه در تاریخ این دوره ثبت گردیده، شكی نیست همانگونه كه در منابع متعدد اشاره به تعمیر استحكامات گردیده قسمتهایی از حصار شهر چندین بار ویران و بازسازی شده است. بدیهی است چون هدف اكثراً حكام ترك و مغول از تعمیر و آبادی استحكامات این شهر، بنیان پایگاهی مستحكم، بمنظور نیل بقدرت بوده است، لذا در امر تعمیر حصارها در این دوره از وقایع تاریخی كه فی‌الواقع نقطه اوج حیلت و گسترش و آبادی شهر محسوب می‌گردد اهتمام بسیار بعمل آمده باشد.

دیوار بلندی كه حصار دوم را تشكیل می‌دهد و دروازه‌ای با اطاقهای متعدد برای نگهبانان در آن احداث گردیده و در انتها غربی به حصار اصطبل متصل می‌شود در این دوره بنا گردیده است. ساختمان اصطبل و نحوهء تزئینات آخورها، همچنین سبك طاقها حاكی از آنست كه بنا متعلق بدوره حكام ترك و مغول و یا تیموری است.

در پشت حصار فوق برروی سنگهای تپه ارگ دیواری احداث گردیده كه محوطه دروازه اصلی حاكم‌نشین و قورخانه را پوشانده و از نحوه ساختمان آن برمی‌آید كه در همین دوره به استحكامات ارگ برای حفاظت بیشتر اضافه گردیده باشد. لذا با وجود این دیوار ارتباط دروازه شمالی (كت كرم) با دروازه اصلی قورخانه و حاكم نشین قطع شده است.

بنای قورخانه كه در دو طبقه احداث گردیده در دوره‌های بعدی تعمیر گردیده ولی محتملاً اصل ساختمان متعلق بهمین دوره می‌باشد. خانه فرمانده نظامی قورخانه، بنا به گفته استاد محترم آقای مصطفوی متعلق بدورهء تیموری یا سلجوقی است. بنابراین چنانچه هر دو بنا در یك زمان احداث گردیده باشند شكی باقی نخواهد ماند كه بنای این بخش ارگ مربوط به همین دوره خواهد بود.

حصار اصلی نیز ازخرابی مصون نمانده و چند بار بوسیله آبی كه در خندق وسیع آن افكنده‌اند سبب ویرانی بخش غربی آن شده‌اند، لذا بدیهی است كه حصار در این قسمت چندین بار تعمیر و بازسازی گردیده باشد. حصاری مخروبه در همین بخش قرار دارد كه به برج غربی قورخانه می‌رسیده است و چنانكه از نحوهء ساختمان برمی‌آید در زمرهء حصارهای اصلی بوده است در حال حاضر پشت این حصار محوطه‌ای

 

31ـ تصویری از حصار بزرگی كه مردم نشین را احاطه می‌كند

 

32ـ خشت‌های بزرگی كه در ساختمان دیوار اصلی مورد استفاده قرار گرفته‌اند

 

33ـ تصویری از حیاط اصطبل كه چاه در آن واقع شده است

 

خانه فرمانده نظامی

 

آسیاب بادی ارگ

 

34ـ ورودی خانه حاكم نظامی

 

35ـ حیاط و ایوان اصلی خانه حاكم نظامی

 

نقشه کلی ارگ بم

1ـ دروازه اصلی                              8ـ قورخانه

2ـ میدان بازار و تكیه                                    9ـ دروازه قدیمی حاكم نشین

3ـ مسجد ارك                                           10ـ دروازه كدكرم

4ـ میدان زورخانه                            11ـ حاكم نشین

5ـ اصطبل                                                12ـ چهار فصل

6ـ دروازه دوم                                            13ـ بخش كناریان

7ـ دروازه قورخانه                            14ـ حصار قدیمی

 

36ـ تصویری از معبر اصلی حاكم‌نشین ارگ

 

37ـ حاكم‌نشین ارگ

 

38ـ شیب تندی كه به حاكم‌نشین و زندان ارگ می‌رسد

 

 

واقع گردیده كه بناهای موجود در آن بكلی با بناهای سایر قسمتهای مردم‌نشین متفاوت و مغایر است. بنابر گفته آقای رحیمی كه از افراد مطلع و معتمدین محل هستند این محله را بعلت وجود درخت‌ كناری، محله كناریان می‌نامیده‌اند.

علاوه بر حصارهای فوق كه در داخل ارگ واقعند، دو حصار خارج از ارگ وجود دارد، كه در كنار حصار بیرونی یا شهربست یخچالی در محوطه شمال شرقی ارگ مشاهده می‌شود. یخچال دیگری نیز در جانب غربی ارگ وجود داشته كه در چند سال اخیر بدستور شهرداری بكلی منهدم گردیده و محل آن نزدیك به عمارت جدیدالاحداث دادگستری بوده است.

حصار بیرونی (شهربست) كه بنظر جدیدتر می‌آید با خشتهایی به ابعاد 4×24×24 سانتیمتر بنا گردیده و دارای چندین برج نیمه ویران می‌باشد، در ادامه همین حصار به بنایی می‌رسیم كه در جانب شمال غربی ارگ واقع است و بنظر می‌رسد دروازه شمالی شهربست بوده است.

حصار دیگریكه در دامنه تپه ارگ در قسمت شمالی بنا گردیده دروازه‌ای داشته كه نزدیك به دروازه ”كت‌كرم“ می‌باشد. این حصار دارای تجهیزات زیادی بوده است كه همهء آنها با خشتهایی به ابعاد 6×36×36 سانتیمتر ساخته شده‌اند. پشت بندها و تعدادی از بناهای اطراف آن هنوز هم قابل تشخیص‌اند.

در ادامه حصار بیرونی دیواری قرار گرفته كه از گل و چینه ساخته شده و فاقد برج می‌باشد. قطعاتی از این حصار در اطراف شهر مشاهده می‌گردد.

در جانب جنوب شرقی شهر بم، نزدیك امام‌زاده زید بقایای بنایی باقی است كه به چهل كره مشهور است. آثار و بقایای این بنا كه بیشتر مانند برج و استحكامات دفاعی است بصورتی پراكنده در محل مشاهده می‌گردد و بر طبق گفته اهالی در دوره سلاجقه و مغول، باغی بزرگ بهمین نام در محل مزبور بنا گردیده كه دارای چهل برج بوده و بهمین مناسبت به چهل كره معروف است.

39ـ تصویری از خانه حاكم نظامی به اصطبل

 

40ـ قورخانه ارگ

 

41ـ تصاویری از قسمت شمال غربی مردم‌نشین

 

42ـ بقایای حصار قدیمی

 

43ـ بقایای دیوار و یخچال قدرمی، خارج ارگ

 

 

15ـ مساجد ارگ

 

مساجد:

مسجد ارگ ـ چنانكه از گفتار پوپ برمی‌آید زمان احداث این مسجد مقارن با دوره صفاری است، كه البته بعداً در آن تغییراتی داده شده محرابی در شبستان شمالی مسجد واقع گردیده كه سنهء 810 هجری برروی آن نقش گردیده و چنانكه از مطالعه و بررسی نقشه برمی‌آید سعی براین بوده كه شبستان و محراب به جانب جنوب غربی (قبله) قرار گیرند مطالبی كه پوپ در مورد این مسجد نوشته عیناً در ذیل مندرج می‌گردد:

”آنچه در تیریز مشاهده می‌گردد و در شیراز هم موجود است، می‌تواند مظهری از سبك مسجدسازی با ایوان مرتفع نامیده شود (نوعی تقلید از سبك معماری اشكانی و ساسانی). مسجد جامع تبریز كه منسوب به Zabayda می‌باشد و از معماری قرن هشتم آن اثری باقی نمانده می تواند در زمرهء اینگونه مساجد و حتی نخستین آنها بشمار آید.

از آن عصر تبریز موطن اصلی معماری اصیل سنتی در طول دورهء اسلامی بوده است. در واقع پدیده ایوان مرتفع مساجد در بناهایی مانند: ارگ علیشاه و یا مسجد ارگ بم مشهود می‌گردد.

مسجد ارگ بم و پاطاقهای فروریخته آن، وجود طاقی عظیم را آشكار می‌كند، تزئینات زیر خیز طاق قدیمی با طاقنماهایی نیم‌دایره اكنون قابل رویت است. در دیوار انتهایی ایوان محرابی قدیمی توجه را بخود جلب می‌كند، كه قطعاً بتنهایی زیباتر از طاق محقر شبستان موجود در ایوان بوده و نمایانگر عظمت متلاشی شده دوره صفاری است.

44ـ قسمتی از ایوان فرو ریخته مسجد بزرگ ارگ

 

45ـ محراب گچكاری شده كه تاریخ 810 ه منقوش است.

 

در این بحث كه ساختمان بدون بررسی و مطالعه كافی ساخته شده جای تردید هست، ولی طرح كلی حاكی از وجود معماری ایرانی عظیم می‌باشد. ”گودار“ فهرستی از دویست مورد مشابه ارایه می‌دهد كه ممكن است قابل ذكر باشند، اگرچه دقیقاً نمونه‌ای كامل از گسترش و اوج معماری سنتی متداول آن عصر بشمار نمی‌آیند.

مقدسی وجود سه مسجد را در شهر بم متذكر گردیده: یكی از آنها، مسجد حضرت رسول است، كه ذكر آن آمد، و دیگری مسجد ارك می‌دانیم، حال به مسجد ارگ رجوع می‌كنیم، كه مؤلف معتقد است دیوار انتهایی ایوان جنوب غربی متعلق به قرن ششم میلادی (قرن سوم هجری) می‌باشد.“

مسجد حضرت رسول:

توضیحی كه پوپ در مورد این بنا داده بعلت اهمیت توصیف كامل او عیناً در ذیل مندرج می‌گردد:

چندی پس از فتح اعراب، عبداله ابن عامر، حاكم بصره و بنا كننده اولین مسجد در هرات، مسجدی بزرگ در بم احداث نمود، مسجد مزبور در كنار دشتی واقع بود و به مسجد حضرت رسول موسوم گردید. بناهای باقی در این محل كه هنوز هم پابرجایند و كاملاً از قبور متعدد احاطه شده‌اند در ناحیه شرقی قلعه واقع بوده و همگی به مسجد حضرت رسول موسومند.

زیارتگاه موجود با گنبدی محقر كه تاریخ ساختمان آن روشن نیست اكثراً از مصالحی بدون استحكام ساخته شده‌اند، به هر صورت واضح است كه قدمت زیادی ندارند. دیواره موجود با سبك معماری بخصوص آن روشنگر وجود بنایی بزرگ و عظیم است. این دیوار در جهت شمال شرقی به جنوب غربی قرار گرفته، و اكنون سیزده پا و پنج اینچ ارتفاع (1/4 متر) و سه پا و سه اینچ (یك متر) عرض دارد، و شامل تزئیناتی در ارتفاع هشت پا و شش اینچ (6/2 متر) از سطح زمین می‌باشد. تزئینات شامل چهار دیوارك به عرض سی تا نوزده اینچ (48 تا 76 سانتیمتر) كه عمق آن با لایه‌ای از گچ به شش و سه چهارم اینچ (17 سانتیمتر) می‌رسد.

زمینی كه دیوار بر آن قرار گرفته در حال نشست بوده و نمی‌تواند وزن آنرا تحمل كند.

محتملاً دیوار مزبور در زمرهء بقایایی مسجد عبداله ابن‌عامر می‌باشد این دیوار كه بخشی از تزئینات داخلی ایوان بوده به سبك معماری ساسانی تزیین یافته است، و اكنون مشتبه همین طاقها در مناطق دیگر، از جمله در بخش شمال شرقی دیوار تا ری‌خانه دامغان كه قدمت بسیار دارد مشاهده می‌گردد. همچنین خرابه‌ای مشابه با این سبك، با اصل و ریشه یكسان در Saro tur سیستان موجود است، كه متعلق به دورهء ساسانی یا احتمالاً ایوان متعلق به اوایل دوره اسلامی در Tab1 Das جایی كه طاقنماها در میان دیواره سیاه قرار می‌گیرند نمونه مذكور و دیوار نه‌چندان ضخیم بم فقط با سی‌ویك اینچ (80 سانتی‌متر) ضخامت و با توجه به عدم وجود پاكار طاق، مرا متقاعد می‌سازد كه دیوار اخیرالذكر دیوار انتهایی ایوانی رو به جنوب بوده است. بنابراین مسجدیكه بخشی از آن باقیست، حیاطی داشته كه در آن تعدادی ایوان تعبیه شده، و یا محتملاً ساختمانی كه محور گنبدهای سقف آن با محور قبله متقارب بوده‌اند. دیوار پس از ویرانی بخشهای دیگر، اخیراً درگذشته نه‌چندان دور بعنوان پشت‌بند یك گنبد مورد استفاده قرار گرفته، كه قسمتی از خیز آن در نمای شمال غربی و در انتهای غربی آن مشاهده می‌گردد، گنبد مزبور بصورت كامل به دیواری دیگر متصل نگردیده، لذا دیوار مسجد بار قابل ملاحظه‌ای را متحمل می‌شده است“

  بنای مسجد سوم:

بنایی در جانب شرقی شهر بم بفاصله تقریبی یك كیلومتر واقع گردیده كه از دو حیاط بزرگ تشكیل شده است در حیاط شرقی (به ابعاد 13 در 19 متر) دو ایوان در محور شمال شرقی ـ جنوب غربی قرار گرفته‌اند، كه در جانب غربی ایوان شمالی محرابی مشاهده می‌گردد. علاوه بر ایم محراب ـ محراب كوچكتری كه گچكاری و تزیین شده بوده است در بخش دیگر بنا دیده می‌شود. در قسمت پاكار طاق ایوان مزبور طاقنماهایی مشابه آنچه بر دیوار مسجد حضرت رسول نقشه بسته مشاهده می‌گردد ابعاد خشتهایی كه در ساختمان این بنا بكار رفته 4×24×24 سانتی‌متر می‌باشد.

46ـ شبستان مسجد ارگ

 

47ـ دیوار باقی‌مانده از مسجد حضرت رسول

 

در حیاط شرقی كه بنظر مدرسه و یا خانقاهی می‌آید (به ابعاد تقریبی 18×20 متر) اطاقهایی در جانب غربی مشاهده می‌گردد، در بخش جنوب شرقی این حیاط اطاقی وجود دارد كه فاقد سقف می‌باشد و قبری در وسط آن قرار گرفته كه نام و هویت صاحب آن معلوم نیست.

توجه به وجود محرابها و مشابهت سبك ساختمانی بنای مزبور با مسجد رسول در شرایط حاضر شكی باقی نیست كه این بنا در زمرهء سه مسجدی است كه اولین بار اصطخری در كتابش به وجود آنها اشاره كرده است.

بنا به گفته او (346 ه) روز جمعه مردم بم در سه مسجد جامع نماز می‌گزارده‌اند، یكی مسجد خوارج در بازار دیگری مسجد اهل سنت در بزازان و آخرین مسجد ارگ بوده است.

چنانكه متذكر شدیم، مسجد ارگ بنا به گفته پوپ در دورهء حكومت صفاریان بنا گردیده (254 تا 296 ه) و مسجد رسول نیز در زمان حكومت عبداله ابن‌عامر (29 تا 31 ه) ساخته شده و تا سنهء 1291 هجری قمری آباد و معمور بوده است.

مسجد معروف به حضرت رسول محتملاً همان مسجد خوارج بوده كه در اطراف آن بازاری قرار داشته (پس از حمله اعراب در اكثر شهرهای ایران بازار در ربض و در جوار مساجدی كه بوسیله حكام فاتح عرب‌ بنا می‌شده، احداث می‌گردیده است) از طرفی بر طبق گفته ابن حوقل در نزدیكی همین مسجد و در جوار بازار منزل و كاخ منصوربن خردین واقع بوده است. (367)

در دنباله مطالب بالا مسجد سوم نیز كه محل تجمع اهل سنت بوده است جایی جز بنای مسجد سوم نمی‌تواند باشد. این مسجد در محلی بنام بزازان واقع بوده است.

 

بنای خانقاه و مقبره:

بنای مزبور در ناحیه شمال شرقی شهر بم بفاصله كمی از مسجد حضرت رسول واقع گردیده ـ بنا بطور كلی از یك چهار طاق و حیاط و ایوانی در بخش جنوبی تشكیل گردیده است. ابعاد خشتهای بكار رفته 5×24×24 سانتیمتر می‌باشد، و در ایوان جنوبی، تزییناتی برروی پاكار طاق مشاهده می‌گردد، در بخش جنوبی چهار طاق حفره‌ای وجود دارد كه گویا قبری بوده است. اهالی محل نام و هویت بنا یا صاحب مقبره را نمی‌دانند و با توجه به سبك ساختمانی گنبد چهارطاق و نحوهء تزیینات ایوان جنوبی و از طرف دیگر نامتقارن بودن نقشه بنا، چنین برمی‌آید كه چهارطاق منسوب به دورهء سلجوقی و یا مغول بوده و سایر بخشها بعداً به آن اضافه و ملحق گردیده‌اند.

بنای مقبره عظیمی در جانب شرقی شهر بم:

در چند كیلومتری جانب شرقی بم ـ بنایی بزرگ مشاهده می‌شود كه دیوارهای قطور آن بعد ازگذشت زمانی طولانی هنوز پابرجاست. قطر این دیوارها كه به 2 تا 5/2 ذرع می رسد از خشتهایی به ابعاد 6×32×32 سانتیمتر ساخته‌ شده‌اند ـ نقشه كلی بنا متقارن بوده و بر محوطه مربع شكل وسط بنا آثار گنبد عظیم دوپوش مشاهده می‌گردد.

48 و 49 و 50ـ تصاویری از خانقاه خارج ارگ (اواخر بخش دوم)

 

طاقهای موجود كه بصورت گوشوار در زیر گنبد از آنها استفاده شده مشابه بناهای دوره سلجوقی و مغول (ایلخانی) می‌باشند. این بنا كه ظاهراً مدفن یكی از امرای سلجوقی یا مغول بوده، مانند سایر بناهای متعلق بدین دوره ناشناخته مانده است.

 

 

 

16ـ نقشه مسجد و خانقاه (اواخر بخش دوم)

 

خانقاه یا مدرسه داخل ارگ

از جمله بناهایی كه در ارگ واقع گردیده و قدمت بنای آن بیش از ساختمان اصطبل متعلق بدوره تیموری است، بنای خانقاه یا مدرسه‌ای در جانب غربی اصطبل می‌باشد، این بنا كه سبك معماری آن متعلق به دوره سلجوقی و مغول می‌باشد، دارای حیاطی است كه در دو جانب غربی و شرقی آن تعدادی حجره و اطاق در دو طبقه برای طلاب تعبیه شده است و در جانب شمالی در ورودی بنا قرار داشته. در جانب جنوبی و مقابل در ورودی محل مدرسین یا شاه‌نشین قرار داشته است. برروی حجره‌های طبقه همكف غلام‌گردشی احداث گردیده كه به حجره‌های فوقانی راه می‌یافته است.

51 و 52ـ تصاویری از بقایای مسجد ارگ (اواخر بخش دوم)

 

17ـ بنای چهار طاقی مربوط به دوره قبل از اسلام (واقع در بخش شرقی خارج ارگ)

18ـ نقشه خانقاه داخل ارگ