بازگشت به فهرست كتاب

فصل پنجم

ابنیه مهم شهر بم ـ

استحكامات ارگ بم:

در دورهء صفویه و قاجاریه قسمتی از ارگ تعمیر گردید و بنا به گفته سرپرسی سایكس كه عیناً ذكر می‌گردد تا اواخر دورهء قاجار قشون نظامی از ارگ بعنوان پادگان استفاده می‌كرده‌اند: ”برای حفظ و حراست این ایالت بیاناتی دو فوج پیاده تشكیل داده‌اند كه از ایندو و فوج چهار گروهان همواره سرخدمت حاضر و مابقی احتیاط‌اند. قشون كرمان چند نفر توپچی و چند عراده توپ صحرایی نیز دارد. پادگان بم و نرماشیر را یك فوج سرباز تشكیل می‌دهد كه نصف آنها مأمور بلوچستان‌اند و دو سه عراده توپ كهنه قدیمی هم تحت اختیار آنها می‌باشد، علاوه بر اینها عده‌ای پیاده و سواره نظام هم بنام قره سواران انتظامات طرق و شوارع را عهده دارند كه در جاده‌های مهم نگهبانی می‌كنند.“           

(سفرنامه سایكس)

پس از آنكه آقاخان محلاتی به حكومت كرمان رسید تعمیراتی در قلعه مزبور انجام داده كه كمتر جنبه اساسی داشته است، و از طرفی در دوره ناصرالدین شاه قاجار بدستور او تمام حصارها را از كاهگل اندودند و اكنون نقش خشتهای بعضی از برجها هنوز هم مشاهده می‌گردد.

پس از شورش آقاخان محلاتی، فیروز میرزا فرمانفرما كه قصد سركوب كردن او را داشت تعدادی از برجهای دوجانب شرقی و غربی حصار اصلی را ویران نمود (گویا در زمان فتحعلیشاه نیز عباس‌میرزا قسمتی از این حصارها را ویران كرده است) و پس از مدتی بخشهای ویران بازسازی شدند بنا به گفته آقایرحیمی برج دیدبانی كه قبل از شورش هفت طبقه داشته بدستور فیروزمیرزا چهار طبقه آن ویران می‌شود.

محدودهء شهر بم در دوره قاجار كه اكنون بقایایی آن بصورت پراكنده مشاهده می‌شود، بنا به گفته آقای رحیمی و آقای اصغرحاج محمد قنبر از نواحی زیر عبور می‌كرده است: از پشت ارگ و یخچال موجود بعمل گز می‌آمده و از آنجا به محل اداره فرهنگ فعلی بم و حمام كتو می‌رسیده سپس ادامه آن از منزل آقایان دشتی و تدین گذشته و مسجداسعدالدوله را در خود گرفته به محل اداره دارایی سابق می‌رسیده است.

دروازه‌های شهربست به ترتیب دروازه خیرآباد (نزدیك امام‌زاده زید) ـ باغ دروازه در نزدیكی محل مسجد حضرت رسول و دروازه دارایی در محل سابق اداره دارایی بم واقع بوده‌اند.

61ـ دروازه حصار خارجی ارگ (در ناحیه شمالی ارگ)

 

62 و 63ـ خرابه‌های موجود در خارج ارگ (باغ چهل كره)

  

اماكن مهم داخل ارگ

تكیه یا خانقاه ـ بنایی كه حیاط بزرگی داشته و بین مسجد ارگ و بنای زورخانه جای دارد می‌تواند محل خانقاه یا تكیه‌ای بشمار آید، زیرا در جانب جنوب شرقی ساختمان در كنار كوچه برجی به آن متصل گشته و از طرفی در میان حیاط وسیع آن سكویی واقع گردیده و در پشت حجره‌های آن اصطبلی مشاهده می‌شود.

زورخانه ـ بنای مزبور از یك چهارطاق تشكیل شده كه محوطه مربع شكل میانی، گود زورخانه را می‌سازد. گود مزبور در حدود یك و نیم متر از سطح میدان جلوی زورخانه پایین‌تراست و در ضمن در قسمت جنوبی بنا اطاقی قرار دارد كه گویا محل وسایل و تعویض لباس بوده است. احتمال آنكه این بنا متعلق بدوره صفویه و یا قاجاریه باشد بسیار زیاد است.

مدرسه یا تكیه میرزا نعیم ـ در كنار مجموعه بزرگ چند خانوار قرار گرفته كه گویا منزل میرزا نعیم بوده‌اند. بنای مدرسه از جانب جنوب مقابل در ورودی مسجد ارگ قرار می گیرد و مقبره میرزا نعیم در گوشه شمال غربی حیاط قرار گرفته است.

مسجد كوچك ارگ ـ این مسجد در بخش غربی و در ادامه كوچه‌های پشت بازار قرار گرفته و دو بادگیر قرینه آن بخوبی قابل رؤیت هستند این بنا بگفته استاد محترم آقای مصطفوی متعلق بدورهء صفوی است (آقای رحیمی اظهار می‌دارد كه مسجد بوسیله میرزانعیم احداث گردیده است).

حمام ارگ ـ در پشت برج بزرگ غربی حصار اصلی واقع بوده و مجرای ورود آب به قلعه به آن راه داشته است. در حال حاضر فقط محل دو خزینه حمام قابل تشخیص است و سایربخشهای بنا بكلی ویران گردیده است.

آسیای بادی ارگ بم ـ این آسیا در برج غربی قورخانه واقع گردیده و هنوز از سنگهای آن در جای خود باقی است بنا به گفته اعتمادالسلطنه این بنا را محمدقاسم‌خان در زمان حیات مرحوم ابراهیمخان ساخته است.

پیدایش آسیاهای بادی ـ ”ابتدا این صنعت را از چینیها فرا گرفتند قدیمیترین آسیاهای بادی در سیستان ساخته شد و این آسیاها از بادهای منظم 120 روزه ای كه از شمال به جنوب ایالت می‌وزید استفاده می‌كردند. این افزارها كه چندتایی از آنها تا این اواخر موجود بود، دارای هشت بال افقی بود، كه قادر بود سنگ‌آسیای سنگین وزنی را به حركت درآورد و توربینها و چرخهای مخصوصی داشت كه سرعت باد را تنظیم می‌كرد ـ تنظیم نیروی باد نهایت ضرورت را داشت زیرا در صورت عدم وجود توربین بیم آن بود كه براثر وزش باد شدید سنگ ترك بردارد و یا در اثر حركت شدید و ایجاد حرارت دانه‌های گندم سوخته شود ...

 

64ـ حیاط كاروانسرای داخل مردم‌نشین ارگ

 

65ـ ورودی زورخانه ارگ

 

66ـ مسجد كوچك داخل ارگ (متعلق بدوره صفویه)

 

از بعضی از این آسیاها برای فشردن زیتون و گرفتن روغن، و از برخی دیگر برای خارج كردن شكر ازنی استفاده می‌كردند. پس از آنكه مغولان صدها ازین آسیاهای بادی را كه بعضی از دوره عمرولیث و صفاریان تاریخ داشت ویران كردند. ملوك كیانی سیستان بار دیگر آنها را مرمت كردند یا از نو ساختند (تاریخ سیستان)“  (زندگی روزمره مسلمانان)

 

 

بازارها

بازار شامل دو بخش جدید و نسبتاً قدیمی می‌باشد، كه بطور كلی در جهت شرقی، غربی گسترش یافته است. بخشی كه جدیدالاحداث است به بازار سجادی معروف است، و بخش دیگر را كه در انتهای شرقی قرار دارد و شامل چند راسته بازار و یك كاروانسرا می‌باشد قیصریه زردشتیان می‌نامند، این بخش در زمان رونق تجارت زردشتیان و هندوهای وابسته به كمپانی هند شرقی ساخته شد و در حال حاضر بعلت بازگشت این تجار به هندوستان متروك گردیده و بجز كاروانسرای مخروبه آن كه چند خانوار در آن سكونت دارند سایر قسمتها غیر مسكون و بلا استفاده می‌باشند. قپانی كه در هشتی این كاروانسرا موجود است و نشان یكی از كارخانجات انگلستان بر آن حك شده نمایانگر رونق و آبادی این بازار در دوره قدرت كمپانی هند شرقی می‌باشد. درهای قیصریه كه روزگاری برای حفظ اموال تجار بهنگام شب بسته می شده اكثراً بسته هستند و فقط از تعدادی حجره بعنوان انبار استفاده می‌شود.

قسمت دیگری از بازار كه بموازات قیصریه و در شمال آن واقع گردیده به بازار حبیب‌اله خان معروف بوده حبیب‌اله خان شاهیسون امیر توپخانه در سنهء 1257 هجری قمری از دارالخلافه بمنظور دفع آقاخان محلاتی كه مصادف با حكومت ابراهیم‌خان ظهیرالدوله (1243 ـ 1218) بوده است به جانب كرمان رهسپار می‌گردد و مدتی در بلوكات اطراف بم مشغول دفع یاغیان و بلوچه بوده است. درچند سال گذشته بنا به دستور شهرداری شهر بم به علت وضع خطرناك بنا بجای تعمیر، سقف بازار تخریب گردیده و ورودی حجره‌ها را با دیواری مسدود كرده‌اند.

راسته دیگر بازار كه بنام امیر معروف است در اثر خیابان‌كشی سال 1325 قسمتی از انتهای غربی آن خراب شده و بخش انتهایی‌اش در طرف مقابل خیابان واقع گردیده است، بنا به گفته اهالی و معتمدین محل در انتهای این بازار در محل فعلی دو مدرسه موجود تكیه بزرگی وجود داشته كه به بازار راه می‌یافته‌اند.

در اواسط این راسته بازار چهارسوی بزرگی با گنبدی مرتفع ساخته شده كه در كاروانسرایی به آن باز می‌گردد. این كاروانسرا نیز كه به كاروانسرای امیر معروف است در اثر خیابان‌كشی به دو بخش تقسیم گردید.

67ـ آسیای بادی ارگ

 

68ـ بازارچه حبیب‌اله خان

 

69ـ كاروانسرای امیر

70ـ تصویری از كاروانسرای قیصریه

 

 

بازار شهر بم

 

بنابر گفته احمدعلی خان وزیری قسمتی از این راسته بازار كه در جوار امامزاده اسیری واقع گردیده به امر حاجی سیدعلی خان (سنه 1293 ـ 1291) بنا گردیده است.

بخش دیگری كه در انتهای بازار جدیدالاحداث سجادی واقع گردیده به بازار قاضی مشهور است. احمدعلی خان وزیری تحت نام قاضی چنین نوشته است: ”قاضی، از سادات بم كه خلفا عن خلف قاضی بوده‌اند، در سنهء 1280 در موكب مرحوم محمداسمعیل خان وكیل‌الملك كوچ می‌دادم و جناب مجتهدالعصری آخوند محمدصالح نیز ملتزم ركاب بود و من بنده با مرحوم وكیل‌الملك با آخوند هم منزل بودیم. در بم به خانهء قاضی نزول كردیم. آخوند از قاضی پرسید: قبله كدام طرف است؟ گفت: به این طرف، ... در آن بالاخانه كه منزل داشتیم دری باز بود و قبهء امامزاده نمایان. از او سؤال كردم كه این امامزاده اولاد كدام امام است؟ فرمود: از او‏لاد امام حسن مثنی. من گفتم در دوازده امام جز امام حسن مجتبی و امام حسن عسگری علیهما‌السلام، حسن نام امام نیست. گفت: كتاب می‌آورم و به شما می‌نمایانم.“               (جغرافیای كرمان) 98 ـ 97

چنین بنظر می آید كه این بخش از بازار بوسیله قاضی ساخته شده و خود نیز در حوالی آن منزلی داشته است.

راسته بازار دیگری كه از راسته‌های اصلی شرقی غربی منشعب شده و به جانب جنوب گسترش یافته، به بازار سیدمحمدخان معروف است و در حال حاضر محل كسب و كار آهنگران است. در كتاب جغرافیای كرمان در بخش علمای بم به دو نفر كه به ترتیب محمدخان ملقب به اسعدالدوله و دیگری محمدخان از طایفه بهزادی و بنی‌عم ابراهیم خان سرتیپ

71ـ آجرچینی گنبد چهارسوق بازار قیصریه

 

72ـ قیصریه زردشتیان

 

بمی ملقب به محمدسلطان برمی‌خوریم كه دقیقاً روشن نیست، كدامیك از آنها در زمرهء سادات بوده و این بازار را ساخته است.

آنچه از این گفتار برمی‌آید قدیمترین بخش این بازار راسته بازار قاضی و سیدعلی خان می‌باشد كه در جوار امامزاده اسیری واقع گردیده‌اند.

 

بالا: نقشه بخش مردم نشین ارگ       پایین: مجموعه بازار و تکیه ارگ

بازار ارگ:

بازار ارگ كه در ابتدای ورودی حصار قلعه قرار گرفته و قریب به 60 متر طول آنست، بنا به گفته احمدعلی خان وزیری هنگام شورش آقاحان محلاتی (1253 ه.ق) كه مصادف با آخرین بار سكنا گزیدن مردم و در قلعه است، دایر و آباد بوده است. در انتهای بازار میدانی قرار دارد كه علاوه بر تجارت محل انجام مراسم عزاداری مذهبی بوده چنانكه از بررسی بناهای مربوط به بازار و میدان برمی‌آید، بازار با نقشه قبلی و بصورت یكجا بنا گردیده و سپس تغییراتی در آن داده‌اند، چه حجره‌های ابتدای بازار با حجره‌های انتهای از نقطه نظر ابعاد متفاوتند. در جلوی بعضی از حجره‌ها محل‌هایی برای چیدن و عرضه كالا وجود داشته كه بقایای آن مشهود است.

در اواسط بازار چهارسوقی قرار داشته كه محل داروغه و نانوائی آن قابل تشخیص و مشاهده می‌باشد، سقف بازار كه اكنون بكلی فرو ریخته سایه و تحویه لازم را به میزان كافی فراهم می‌كرده و هنوز هم جسته و گریخته آثار پاطاقهای آن بچشم می‌خورند.

 

مساجد شهر بم

مسجد وكیل ـ این مسجد در كنار قیصریه زردشتیان و در جوار حمامی بهمین نام قرار دارد، كه علاوه بر شبستانهای سرپوشیده محلی برای وعظ و خطابه برروی بام آن تعبیه شده كه منبری گلی در آنجا مشاهده می‌گردد. درب ورودی مسجد به بازار حبیب‌اله خان باز می‌گردد. این مسجد در زمان حكومت محمداسمعیل خان وكیل‌الملك بر كرمان ساخته شده است.                      (سنهء 1277 ـ 1284)

مسجد سید ـ مسجد مذكور در كوچه انصاری در جوار حمامی بهمین نام قرار دارد، و بعید بنظر نمی‌آید، منسوب به حاجی سیدعلی‌خان كه در سال اول حكومت مرحوم محمداسمعیل‌خان وكیل‌الملك ریاست بم و نرماشیر را داشته و در سنهء 1262 فوت نموده، بوده باشد.

مسجد اسعدالدوله ـ این مسجد كه در كنار خیابان بوعلی واقع است منسوب به محمدخان اسعدالدوله می‌باشد و در سنهء 1294 بنا گردیده. در كتاب جغرافیای كرمان در ذیل نام او چنین آمده است: ”محمدخان اسعدالدوله نیز از معارف و متمولین آنجاست، آدمی صدیق و خلیق و فروتن است.“                  (جغرافیای كرمان)

از جمله مساجد دیگر شهر مسجد حاج‌میرزا آقاجان است، كه در محلات جنوبی شهر واقع گردیده.

 

73 و 74ـ تصاویری از میدان بازار ارگ

 

75ـ مسجد وكیل، ایوان اصلی

 

76ـ مسجد سید، تصویری از مؤذنه

 

بالا: نمونه هایی از مساحد شهر بم    

پایین: نقشه دو نمونه از حمامهای شهر بم

 

تکیه عماد

 

حمامها

حمام انصاری ـ در جوار خانه انصاری در كوچه‌ای بهمین نام واقع گردیده و تا ده سال قبل از آن دایر بوده است. در اصلی حمام كه به كوچه باز می‌گردید اكنون بوسیله دیوار مسدود گردیده.

حمام خانم ـ این حمام در اثر خیابان‌كشی (خیابان بوعلی) تخریب شده ولی بقایای آن در كنار مسجد اسعدالدوله مشاهده می‌گردد.

حمام سیدعباس ـ در ورودی این حمام در كنار قیصریه زردشتیان قرار دارد و دارای دو سربینه كوچك و بزرگ می‌باشد، كه بخش اصلی بهمراه خزینه مابین آندو واقع می‌گردد این حمام كه مدتی متروك گردیده رو به ویرانی است.

حمام وكیل ـ این حمام كه بنا به گفته احمدعلی خان وزیری، بدستور وكیل‌الملك ساخته شده و در جوار مسجد وكیل قرار دارد اكنون جز خرابه‌ای بیش نیست و از احجار مرمر آن چیزی باقی نماده است. بنا بر گفته اهالی این حمام مدتی مخصوص زردشتیان مقیم قیصریه بوده است.

حمام كتو ـ سابقاً در جوار مسیل و شهربست شهر واقع بوده كه اكنون به خیابانی تبدیل شده است. این حمام بكلی ویران گردیده و بلحاظ متروك ماندن آن در ورودی حمام اخیراً مسدود گردیده است.

 

77 و 78ـ تصاویری از تكیه عماد

 

حمام سید ـ این حمام در كنار مسجدی بهمین نام قرار دارد و منسوب به سیدعلی‌خان می‌باشد كه در سال اول حكومت وكیل‌الملك (1284) بر كرمان ریاست بم و نرمانشیر را داشته است. بنای مزبور در حال حاضر ویران شده و بقایای آن غیر قابل تشخیص و بررسی می‌باشد.

 

تكیه عماد

تكیه عماد كه از زمان ساختمانش چندان نمی‌گذرد بنایی جالب بشمار می‌آید، بخصوص از نظر سبك معماری گنبد آن و نحوهء پوشش سطح خارجی گنبد شهر بم بی‌نظیر است این بنا مدتی بصورت مدرسه مورد استفاده قرار می‌گرفته و اكنون در كنار آن مدرسه‌ای ساخته‌اند.

 

مقابر شهر بم

در داخل ارگ مدرسه‌ای بر كنار ورودی مسجد بزرگ قرار دارد كه در گوشه شمال غربی آن مقبره‌ای مشاهده می‌گردد بنا به گفته آقای رحیمی این قبر متعلق به میرزا نعیم است كه از متمولین و معتمدین بم بوده است و مسجد كوچك ارگ را ساخته است (بنا به گفته استاد محترم آقای مصطفوی این مسجد متعلق بدورهء صفویه است)

مقبره میرزا ابراهیم ـ این مقبره بصورت بنایی هشت ضلعی منفرد در ابتدای كوچه حافظ آباد واقع گردیده. آقای رحیمی این شخص را پسر میرزانعیم و از عرفای بم می‌داند. سبك ساختمان این مقبره مشابه ابنیه دوره صفویه به بعد می‌باشد.

مزار خواجه آفاق ـ در نزدیكی ارگ قرار دارد و در جوار آن ستونی (كلك) كه مخصوص مراسم مذهبی است و معمولاً در وسط تكایا ساخته می‌شده، مشاهده می‌گردد.

 

79ـ امامزاده اسیری

 

80ـ ورودی امامزاده زید

 

81ـ مقبره میرزا ابراهیم در ابتدای كوچه حافظ آباد

 

82ـ مزار سیدطاهرالدین بمی